Norway ram ah laimi kum 15 leng kan phanhnak asi ve cang, thil um tuning le kan umnak ram nih a kal pining hoih in laimi zong nikhat hnu nikhat ṭhancho lei lam kan panh, sihmanhsehlaw laimi kan sinak in kan rak i rat pimi nunphung, holh, ralzaam sinak le kan rak ṭhannak ram nih a rak kan ronhmi lungput, hmunning le sining he laimi tampi ramthumnak ah cawnnak/fimcawnnak ah cu thil hna nih cun a rak kan donhnak hmun tampi a um ṭheo. Hi capar ah ka hmuitinh le ka ṭial hnawh chanmi cu, laimi nulepa le mino tampi hna nih fimcawnnak hi biapi ah kan chiah cio ko lioah zei bantuk thil ruangah dah phak kan duhmi hna mi tampi nih kan phanh khawh tawn lo, nulepa an rak cawnnak, fimnak le an sining hna zeitluk in a biapit ve, cun mah pumpak teimaknak le zuamnak hi tulio a ṭhang cuahmah mi ramthumnak um mino caah zeitluk in dah a biapit ve. Cu hlan nakin a tu kan ram buai hnu ko ah kan lai mino tampi nih fimcawn le catang sang phak hi kan herh khun. Degree/ thiamsang sinak in sianginn dih zong laimi kan caah a biapit khun lio asi.
Norway ram sianginn um tuning le tahchunhnak cheukhat
Norway ram nih a kan pekmi lakah a ttha bikmi cu hngakchia le mino caahnak mucuu, sianginn taang 1 in taang 13 tiang a lakin kai khawh asi, cu pinlei ah cozah nih tampi tangka bawmh buin taang 13 (videregående) awn hnu ah thiamsang kai khawh rihmi sianghlei kainak an kan onh. Cutluk in fimcawnnak an kan on piak lio caan ah hmuh khawh asi mi thil cu nu le pa an rak cawnnak, ram dangmi sinak tibantuk ruangah tlawmpal cu an mah ram minung he idannak hmun khawh asi. A bikin ram dangmi le ralzam hna nih sianginn ah sayate nih mak tlawm deuh an pek. Kherhhlainak an tuahmi nih cun ramdangmi sianghngakchia nih tanghra mak/tinhmi hmuichon 37,4 tluk an hmuh lio ah a rami sianghngakchia nih 42,2 tluk mak an ngah. Laimi zong ralzaam sinak he sianginn kai kan si tikah a harnak hmun tampi ah kan ton cio lai, a cheu cu lai lei ah sainginn ṭhaṭhi kai kho lomi, Malaysia, Delhi le Thailand hna ah caan saupi tan hnuah rak phanmi mino zong kan tampi kho, cun kan holh le cabia ai dan ruangah holh dang le cabia dang bakin thilthar cawn a fawih lomi tampi kan um fawn lai ka zumh. Ram dangmi le ralzaam lawng kha ca kan thiam lo si loin mah Norway mino sianghngakchia tampi zong a nu maw, a pa maw catang ngeih lo ruang siloah sianginn kai kha biapi ah a chia lomi nu le pa an ngeih caah fimcawnnak kha zei rel loin Norway hngakchia le mino zongnih mah i thleidannak hi an ton ve cio mi asi. Tahchunhnak ah Finnmark (Norway ramṭhen a ngan bik) sianghngakchia cu Norway ramah sianginn a puak bikmi an si, mi tampi nih “mah hi cu ka caah a silo, a herh lo” an timi cu kherhhlainak tuahtu a ttial, zei ruangah dah sianghleiruun kai le thiamsang si ding kha ruah ding an i harh khun nak a ruang cheukhat lakah pakhat bik cu sianginn kai loin tangka hmuh khawh asi ti kha asi, tilawng in nga a tlai ngaimi le a paw a cawm kho tuk mi an si caah tanghra dih in nga an tlai I sing 5 in sing 7 leng tiang kumkhat ah an hmuh caah sianginn kai ding kha an ruahnak ah pakhatnak an chia lem lo, an nu le pa, unau hna cu an tuah ciomi asi caah an pehzulh ve mi asi kha hmuh khawh asi.
Tulio lai mino hna nih zeitindah kan i zuam a herh?
A cung lei tahchunhnak ka ṭial bantuk in mino hna nih ruah awh a herh bikmi cu kan nu le kan pa hna cu thiamsang a si lomi an um ko lai, bawih/thiamnak he sianginn a dih lomi zong an si kho, kan holh le kan cabia, ka ca hna zong ai dang ko. Kan nunphung le ka sining ai kalhnak, ikhahlonak zong a um ko lai, nungphung le holh dang in fim cawnnak ah a harnak tampi um ko hmanh sehlaw, pumpak dirhmun in zuam khawhnak hmunhma kan ngeih lio a si, kan umnak ram nih cucu a kan pekmi ithlen khawhnak hmunhma sung bik pekmi kan si. Kan nu le kan pa le nih harsatnak tampi rak ton in an kan phak pi mi ram ah mino hna nih pumpak zalonnak men in kan thlonnak ram asi lo ding zong kan ruah aherh.
Nu le pa nih kan herh ning in an kan bawmh khawh lai tihi i ruahchan ding a ngei lomi kan tampi kho, cawnnak lei siseh, tangkaa/chawva lei zongin bawm tu ngeilo mino tampi zong kan um kho hna, nain alak in cawnnak caan kan ngei, hmun le hma kan ngei. Midang nih nazi pakhat ca an rel lioah holh dangin cacawn si caah aa harh deuh mi nih pahnih kan rel ding kan i zuam lai. Chungkhar, nulepa, ralzaam kan sining hlun nih harsatnak an pek ko lai, nain pumpak teimaknak kha hman caan tampi kan ngei.
Fa le caah thla a cammi nulepa hna zong nih, kan fale hi fimcawnnak ah thazaang tampi kan pek awk aherh, an ca kan bamwh khawh hna lo le, sianginn kainak ah chawva kan chuah khawh lo hmanh ah tha pek zia thiam ve awk kan herh. Nulepa ṭhenkhat sin in “sianginn kai nak cun, rian ṭuan law ttha deuh la”, “sianginn a kai le zei huaha si lo”, “rian zong ngah kho loh” bantuk bia pawl hna hi Europe ram a phan cangmi nulepa nih kan chim ti awk asi lo. Zeitlukin dah an cawnmi cio ah thazaang tu kan pek khawh lai ti hi ruah awk a herh deuh caan a tampi.
Sianginn kai ai lim cangmi kan u le tampi hna zongnih kan laiholh, cabia in cauk tampi ṭhangkhar mino hna nih relṭha ding tampi tial piak kan herh, cu nih cun hmailei ah laimi mino tampi nih kan holh le ca zongin cauk ṭha ṭha rel ding kan ngeih ahcun kan ṭhangcho kho chin lai.
Biadonghnak he pehtlai in hi capar tawite chungah hmuitinh bikmi cu nulepa le mino hna nih fimcawnnak hi biapi ah ruat usih, sinain harsatnak kan ton ding zong i ruah chih buin laimi mino hna teirial chin usih, caan ṭha kan ngeih lio asi tiin ka bia ka dongh ter.
Cabia chiarhchanh;
Ekren, R. (2014). Sosial reproduksjon av utdanning. I statistisk sentralbyrå. Hentet fra:
https://www.ssb.no/utdanning/artikler-og-publikasjoner/sosial-reproduksjon-av-utdanning
IMDi (2020). Barnehage, skole og utdanning. Hentet fra: https://www.imdi.no/om-
integrering-i-norge/innvandrere-og-integrering/barnehage-og-utdanning/#ssb_utdanning1
Markussen, E., Lødding. B. & Holen. S. (2012). «De’ hær e’kke nokka for mæ». Om bortvalg,
gjennomføring og kompetanseoppnåelse i videregående skole i Finnmark skoleåret 2010-
2011.
Steinkeller, A. (2017) Hvordan går det med innvandrere og deres barn i skole? Hentet fra;
Thune, T., Reisegg, Ø., Askheim, S., (2019): Skole og utdanning i Norge. I Store norske
leksikon. Hentet fra https://snl.no/Skole_og_utdanning_i_Norge