Ramchung Chiaṭhaṭ Zohkhenhnak: Covo le Ţuanvo

(Velferdssystemet: Rettigheter og plikter)

By PETER SANG

[Note: Senri Magzine a voi (2)nak a chuakmi article asi, senri a rel rihlomi caah san a tlai lai ti ka ruah caah hika ah ka rak taar nak asi]

Biahmaithi

Mibuu (Society) silole ram (Nation State) pakhat a dir tik ah chungtel mipi hna nih zeitideuh in dah i zohkhenh ah a ţhat bik lai timi le mibuu dang silole ramdang hna he zeitindah hmankhat ah rian kan ţuanţi lai i miaknak a um lai tibantuk biahalnak cu, i buaipibikmi thil pakhat asi. Atu ka article ah cun, mibuu, ram hna nih mibuu dang sin, ramleng lei zeitindah rian ţuandan asi timi siloin, ramchung minung hna nih a buu in ngeihmi thil kha zeitin dah minung pakhat cio nih an i ţhatpi cio lai i, mibuu caah teh zeitiphun in kan cheuhbeuh ah a ţha bik lai ti hi biapi ngai rianrit pakhat ah ruahmi asi. Ramchung chiaţha zohkhenhnak a ţhatlo tik ah a phi chuak cu, pakhat le pakhat i namnetnak, covo hmuhmi kong ah biatam /lungtlinlonak tibantuk an chuak i adonghnak ah ramchung raal hmanh a chuakkho mi asi.

Hlanlio savun thuam, lung hriamnaam rak hmanlio chan in tuchun Digitalized Computer[1] chan tiang, minung covo ai khat in peeklo ruangah le rampi nih ngeihmi thil buaktlak in ţhen thiam lo ruang ah buaibainak a dong ti aum rih lo. Ram cheukhat hna nih an fim a tuanh deuh ruangah mi ramdang naak tuandeuh ah daan le dun an ngei kho i, cunihcun mipi hna caah buaktlak deuh in covo peeknak an ngei kho. Ram a thangcho rihlomi hna le cozah ţhalo a ngeimi nih, vo i cheuhnak kong ah daan le dun ţha an ngeih ve lo caah nawlngeihnak ai tlaihmi mitlawmte lawng nih miaknak an hmuh i, buaktlak lo pi in namnehnak le hlenah a um.

Hi article nih ai timhbikmi cu, Norway welfare system kha a fian khawhchung in le a tawi khawh chung in tial ai zuam lai. Hi capar tialnak ah a bik in kai chirhchanmi cu, Velferdsrett 1 le 2 an si. Aza tein cahmai 1100 hrawng asi mi cauk asi caah hi ka article nih an tialning bantuk in tling tein a tial kho lai lo ti cu a fiang. Sinain Norway um Chinmi kan caah a herhbik lai tiah ka ruahmi hna kha ka khawmh hna i ka hun ţial vemi asi.

Welfare State le a chung hmanmi upadi[2]

Mirang holh in ‘Welfare State’ timi biafang nih a chim duhmi cu, ramchung mipi hna chiaţha i zohkhenhnak kong ah ram cozahpi[3] nih nawlngeihnak nganbik a laak mi kha chimduhmi asi. Hi bantuk system nih biapi in a ţuan mi cu, ramchung mipi nih ai tluk ciomi an covo an hman khawhnak caah cozahpi nih ţuanvo laak in tawlrel piaknak tuah kha chim duhmi asi.

Vawleicung ah welfare state hmasa hna cu, Germany, England, Nordic[4] ram vialte hna le New Zealand, Netherland timi ram pawl hna an si. Cucaah welfare state kong ceih tik ah tahchunnak laak zungzalmi hna ram pawl cu acung lei model ram pawl kong hi an si. Aluancia kum 30 in Nordic ram pawl hna ah, welfare right system kong hi biatak tein buaipi le biaelnak tuah asi ( Kjønstad 1975b, Ketscher 2008).

Welfare state nih amin he ai tlak ning in a kal khawhnak, a herh ning in thazaangder deuh hna caah kilkamhnak a tuah khawhnak caah a herhmi cu, welfare system/law pawl hman an hun hau cang. Norway welfare system upadi pawl lak ah biapibik in ruahmi hna cu, Norway holh in trygderett[5], helserett[6], social vernerett[7] le opplæring og arbeidsrett[8]  pawl hi an si. Hi pawl kong hi a taanglei ah fianter kai hun i zuam hna lai.  Tlamtling lak in fianter nak caah catlap nih an kan zawh rih lai lo caah, a tungtlang ai zamning le a chung utuning kha a tlangpi in kan hmuh khawh nak caah timhtuah in hi article hi ţial asi. Hi welfare upadi pawl kan theihlo ah cun, integration[9] kan ngeih a haar deuh i ramchung integrate a si cangmi hna caah dawnkhantu pakhat bantuk kan si.

Norway velferdsrett (Norway social welfare law)

Welfare upadi tampi lak ah kai thimmi hna cu, acunglei ka langhter cang bantuk in, trygderett, helserett, sosial vernerett , opplæring le arbeidsrett pawl  an si.

Chiaţha zohkhenhnak covo kong upadi (Trygderett)

Norway milu cheuli ah cheukhat cu hi trygderett taang ah cozah bawmhnak ai rinhmi silole a laa ve mi lawngte an si (Asbjørn Kjønstad 2008: 31). Hi upadi nih biapibik in a chimmi cu,   1. Nau ngeih/pawi, rian ngeihlo,zawtnak, khawnden le thihloh ruang ah sungh zatlaknak a um tik ah bawmhnak covo a pek lai.  2. Phaisa hmuhmi ai khah lo ruang ah khuasak tuntuknak ai dang mi kha ruan ter nak ai zuam lai. 3. Minung hna nih anmah tein an cawlcangh khawhnak caah a phunphun in bawmhnak tuah ding pawl an si.

Hi cozah bawmhnak covo tang ah bawmhnak phun thum aum mi lakah biapibikmi pa khat cu, folketrygden[10] ti asi. Hi nih a huapmi hna cu, damlo tik ah hmuhmi bawmhnak (sykepenger[11]), nulepa bawmhnak (foreldrepenger[12]), mizohkhenh tik ah hmuhmi bawmhnak (omsorgspenger[13]), rian ngeihlo ruang ah hmuhmi phaisa a catmi pawl bawmhnak (Innføring av arbeidsavklaringspenger[14]), rianţuan kho ţhan ding a si tiah ruahmi hna peekmi pensen (tidsbegrenset utførepensjon[15]), kum upa pawl hna pekmi pensen (alderpensjon) le rian ngeihlo ruang ah phaisa a chambaumi hna pawl bawmhnak pawl an si. Pensen kong he pehtlai in relchap duh ah cun, pensjonkasse 28. juli 1949 upadi kha zoh khawh asi.

Ngandamnak zohkhenhnak covo (Rett til helsehjelp)

Ngandamnak cu minung nunak, chungkhar khuasaknak, rianţuan kawlhawlnak ah a herhbikmi pakhat asi. Cucaah cozah zong nih biapibik pakhat ah a chiah. Welfare state hna ah ngandamnak zohkhenhnak hi zapi nih ai buaktlak in hmuhkhawh cio ding in cozahpi nih tawlrel piak a si. Ramchung ngandamnak zohkhenhnak a ţhat ah cun, pumpaak pakhat cio lawng siloin ram pumpi huap sipuazi ţhanchonak zong a bawmh. Norway ngandamnak zohkhenhnak kan zoh tik ah a laangmi cu, mizeihmanh damlo ruang ah mah tein phaisa chawva dih lo ding ti le ai lo mi ngandamnak si i thlawpnak hmuh dih ding hi an target asi. Mi rum deuh pa le sifak deuh, mihrut le mifim deuh pa, cathiam deuh lo pa le cathiammi hna kaarlak ah ngandamnak zohkhenhnak thleidannak um lo ding in timhtuah tawlrel asi.

Norway ngandamnak zohkhenhnak hi asangbik nawlngeihnak a ngeitu hi Helse- og omsorgsdepartementet asi a tang ah Helsedirektoratet aum. Hi pin ah pakhat a um rihmi cu staten helse tilsynet ti asi i ramchung ngandamnak zohkhenhnak vialte zohtu/kilkawitu asi. Ngandamnak kong ah mizaw pakhat nih duhlonak a langhter ah cun, fylkemann sin ah a phan i cu nih cun a tawlrel. Norway helsevensenet hi a tlangpi in hmunhnih in ţhen khawh asi. 1. zapi caah ngandamnak zohkhennak (allmennhelsetjenesten) le 2. spesial deuh in sithlawp haumi mizaw zohkhenhnak (spesialisthelsetjenesten) hna an si. Apakhat nak kha kommune ngandamnak zohkhenhnak nih a tlaih i a pahnihnak kha cozahpi (staten) nih a tlaih.

Si i zohkhenhnak kong ah upadi nih covo phun thum in a kan fianter ţhan. Cu hna cu

1. Rianrang in sithlawp khawhnak covo. (helsepersonelloven § 7  le spesialisthelsetjenesteloven § 3-1)

1. Zaapi atlaangpi in ngandamnak zohkhenhnak hmuhnak covo, hiah ai tel mi hna cu, sizung thim khawhnak, pumpak pakhat caah a herhmi silei hlathlainak tuah khawhnak le sizung kalnak ah a herhmi kalumnak caah bawmhnak covo timi pawl an si. (love nom helsetjenester I kommune § 2-1 le pasientrettigheter § 2-1 )
2. Ca in ţial lo mi, silei bawmhnak aherhmi hmuhkhawhnak covo hna an si.

Norway silei zohkhenhnak system hi vawleicung hman ah a ţhabik ah ai tel vemi a si nain, mi zei poh nih an duh ning in silei thlawp nak an hmu kho dih ti a um lo. Cucu upadi mit in zoh tik ah a ruang aum. Upadi ning in covo (rettighet)  a ngei takmi minung asi maw ti mi biahalnak asi. Asullam cu, cancer zawtnak a ngeimi pa le lufah a ngeimi kha ai khat mi si lei thlawpnak sizung nih peek kha a dik lo mi asi. Anmah zawtnak hawih in an thlawpnak an hmuh khawhmi covo zong aidan ve hrim a haumi asi.  Bianaah mizeinihdah rianrang sithlawpnak a hmuh khawh, covo a ngei? Timi biahalnak kha helsepersonelloven § 7 le Spesialistshelsetjenesteloven § 3-1 nak ah an fian termi cu, rianrang tein thlawp a herh tuk mi mizaw a um i silei rianţuan tu pawl nih si thlawp aherhnak kha hngahmi thil sining zohchih in a herh ah cun thlawpnak tuah colh ding ati. Hi ka ah nau ngei ding, aksident a tongmi rianrang in silei thlawp a herhmi hna kha a chimduhmi asi. Hi bantuk mizaw hna nih silei rianrang in thlawpnak an hmuh khawh ve bantuk in a luu fak sawhmi nih a hmuh ve awk a si lo ti cu a fiang ngai mi asi.

Zapi ngandamnak zohkhenhnak (allmennhelsetjenester) cu kommune nih a tlaihmi asi. Kommune silei zohkhenhnak zung nih kommune chungum minung vialte hna caah silei a herhmi thlawpnak ding ah ţuanvo angei. Ha doctor, jordmor le fastlege pawl hna hi kommune nih tlaihmi an si. Norway ram ah minung number a ngeimi poh nih chungkhar doctor te ngeih khawh asi. Mah duhmi zong thimnak nawl a um. Kumkhat voihnih a herh ah cun doctor te thlennak nawl zong a um. Hi kommune ngandamnak zohkhenhnak sikhan ah vai piahnak caah zawtnak ngeih hrim hrim a herh lo, fahnak ngeih lo zong ah va kal in vai i hlathlaiter khawh asi.

Special deuh in thlawp a haumi zawtfahnak kong ah covo ngeihmi ( rett til nødvendige spesialisthelsetjenester): Hi bantuk spesial deuh in chekhlatnak tuah duh ah cun, chungkhar doctor te nih zoh hmasa a herh. Anmah nih paraku pawng he i piah a herh ko an ti lawng ah vai i piah khawh asi. Chunglei zawtnak, pum cung hmun khatkhat ah fahnak caan saupi ngeihnak timi bantuk le a dang dam haar mi zawtnak hna ngeih ah cun chungkhar doctor timhtuah piaknak he vai piak khawh asi. Hi bantuk si thlawpnak cu kommune nih tlaihmi asi lo tik ah sizung pii ah kal a herh. Cun mizaw nih duh ah cun ramchung sizung a duhdeuhnak poh ah vai i thlawp khawh asi (rett til fritt sykehusvalg[16]).

Tubank in sizung i thimnak nawl nih, ramchung minung zapi nih ngandamnak zohkhenhnak ah ai khat ciomi covo an ngei dih ti kha a langhter. Hi covo hmuh khawhnak  a herh vemi hna cu; si thlawp tik ah saan a tlai lai ti doctor te nih an tuak lawng ah le, phaisa dih ding le damnak a hmuh ding mi zohchunh in doctor te nih a ţha ko an ti lawng ah hmuhkhawh asi ve. Bianaah, minung pakhat cu, a kut a kiak,  a kiat cangmi akut kha doctor te nih a ţhaţhan lai ti an zumh lo i, phaisa tamtuk a dih lai ti an tuak asi ah cun covo an ngei ve hlei lo. Zeitluk in dah mizaw nih sithlawp a herh i, cu si tlawpmi nih zeitluk in dah a zawtnak cung ah damnak a peek khawh lai timi biahalnak kha ţha tein ceih hlatta dih asi. Cucaah a caan a sau ngai tawn, a thla in a rau.

Ramchung sizung ummi hna nih mizaw a zawtnak kha an thlawp khawh lo ding a si i, ram dangdang ah a thlawp kho mi sizung a um ah cun ramdang zong ah vai i thlawpter khawh asi. Chimduhmi cu, ramdang sithlawpnak ah adihmi kha mizaw umnak regional sizung nih liampiak ding in ţuanvo a ngei.

Democracy ram pakhat ah abiapi ngaimi thil pakhat cu, information transparency kong hi asi. Mizaw pakhat nih zei bantuk in doctor te nih a pum cung zawtnak aum kong ah biakhiahnak an ngeih timi kong ah siseh si thlawpnak an tuahmi kong ah siseh theih ve, biaceih chimrel ve nak nawl an ngei. Cucu Norway nih rett medvirkning og informasjon[17] an ti.

Acheukhat zawtnak, TB le thinphin vunai hre (hepatitt) zawtnak bantuk midang ţhenh khawh asi mi zawtnak ngeih ah cun, sizung nih a herh an ţi ning in mizaw nih mah duh thimnak ngeih khawh lo in tawlrel asi tawn. Bianaah, sizung ah caan zeimawzat chung hreen, ram chung/leeng khualtlawn khamkhennak, mi dang sin ah i tel kho lo ding in kham [sianginn kai, buu pakhat khat sin ah vai i tel tibantuk].

Santlailo bawmhnak he ai pehtlai mi covo  (Retten til Sosiale tjenester)

Hi upadi nih ram chung mi santlai deuh lo pawl (mah tein rian ai hmuhkho lo pawl, holh dang a hmangmi ramdangmi pawl, mithar pawl tbk..) kha cozah bawmhnak hmu ding in covo a peek hna (Sosialtjenesteloven[18] § 18). Ai timhbikmi cu, ram chung um hna nih ei awk ngei lo le  umnak ngei lo an um lo nak kha a pakhatnak ah asi. Upadi nih achimmi cu, amah  tein ai zohkhenh kholomi hna kha sosial bawmhnak peek an si lai ati. Atlang pi in timhtuahmi cu ramchung minung vialte hna nih ai ruangmi khuasaknak an ngeihkhawh i thleidannak le a dang innpa chaktlang buaibainak a chuah tik ah tawlrel piak kho ding in kha bantuk a chuah lo nak hnga khamkhen khawh ding caah sermi upadi asi. Hi bantuk covo kong he pehtlai in a hram ai bunhnak upadi hna cu; lov om sosialtjeneste, arbeidsmiljøloven le sosial tjenesteloven pawl an si.

Sosial bawmhnak kong ah ţuanvo ngeitu cu, bawmhherhmi minung a um nak kommune kha asi. Cucaah kommune pakhat le pakhat sosial bawmhnak an peek ning ai dann ak tawn hi asi. Kommune a herh a timi cozah/cozah silomi buu dangdang hna he sosial bawmhnak kong ah rianţuanţinak cu a ngei ve. Kommune nih bawmhnak a peek hlan ah, sosial upadi ning in bawmhnak a herhtaktakmi minung a si maw ti kha a hlat hmasa lai. Bianaah, bawmhnak a halmi minung nih a bank account ah phaisa ai chiahmi aum maw? Man a ngeimi thil zeibantuk dah angeih timi pawl kha zoh hmasa a si.

Hi kong he pehtlai in, taarnu te pakhat kong tahchunnak ah laak mi aum. Taarnu pakhat cu, rawleinak haa angeih tilo caah haar sernak ah sosial bawmhnak a va hal. Sosial zung nih a donghnak ah thawngthanhnak an tuahmi cu, sosial bawmhnak kong ah covo angeimi na si loh an ti. Taarnu nih cun, ziah covo ka ngeih lai lo, phaisa lut zong ka ngeih tung lo, ka ngeihmi zong aum tung lo a ti an ti. Kommune nih a lehmi cu, na bank ah nai khawnmi phaisa thawng 15 kha hmang an ti ti asi. Cu taarnu nih cun hi phaisa cu, ka thlantuahnak ah caan saupi chung kai rak khawnmi asi ati len ko nain sosial bawmhnak a pee hlei lo. Hi taarnu kong zoh tik ah afiang ngaimi cu sosial bawmhnak cu, a ngeilomi caah arak si. Ca kan cawnmi chung ah pakhat pa zong motor pakhat a ngei, a rian zatlaknak a ton tik ah phaisa hmuhmi a ngei tilo i kommune zung ah social bawmhnak cu a va hal ve hna. Kommune nih an pee hlei lo, an ti mi cu, na motor kha va zuar hmasa, na hmuhmi phaisa adih hnu lawng ah rak ra ţhan te an ti diam ko. Cucu sosial bawmhnak a kal ning asi.

Sosial bawmhnak ai timhmi ka langhter cang bantuk in, minung pakhat silole inn chungkhar pakhat nih anmah private kong inn chungkhar kong ah anmah tein Norway upadi he ai tlak ning tein ţuanvo an ngeihmi an tuah khawh lo ah cun cozah nih ţuanvo laak piak asi. Bianaah kan mah Chinmi tampi zong nih nihin ah kan ton cangmi cu, kan fa le kan tuk/velh hna ruang ah Norway upadi kan buar caah /nulepa nih fale cung ah ngeihmi ţuanvo ka tuah khawh lo caah fale kha cozah nih laakpiak asi. Cucu phungbuar ruang ah duh zong duhlo zong ah laak piak an si. Cucu minung pakhat le pakhat karlak ah zaangfahnak ah ai hngatmi asi lo i, upadi nih zei ati timi ah ai hngatmi thil asi. Nulepa karlak buaibainak sikvuaknak aum tik zong ah upadi nih  a herhning in tawlrel a si caah nuleva kaarlak ah ka ngeihthiam ko ti bia a um hmanh ah upadi ning in pumsa nupi le va cung ah tuah ruang ah a herhning in dantatnak tuar asi thiam ko. Kanmah Chin ram in kan i ratpimi sathi luanh zong ah san a tlai lo, krifa mitha kan si ti zong ah san a tlai fawn lo.

Sosial bawmhnak kongkau ah duhlonak langhter duh ah cun, fylkemann sin ah kuat a si. Staten helsetilsyn nih sosial kong hei ai pehtlaimi zong ah nawlngeihnak a ngeih chih ve. Ngandamnak le sosial kong cu ţhen awk ţha lomi thil pahnih a kal ţi zungzalmi an si.

Fimthiamnak cawnnak kong ah covo (Opplæringsrett)

Fimthiam cawnnak cu mizei ram, mibuu hmanh ah abiapi bik ah ruah zungzalmi asi. Fimthiam deuhmi an tamnak ah cun, an ram chawlehnak lei, thilsernak, khuaruah khawhnak tibantuk ah an ţhangcho deuh, hawi hmai an chuak kho deuh. Cucaah cozah ţha hna zong nih phaisa tampi dih in fimthiamnak a sanchin chin nak caah fak piin rianţuan a si.

Norway ah fimthiam cawnnak upadi pahnih a um. Lov om grunnskolen og videregående opplæringa [catang 1 in tang 13 tiang a huapmi upadi]  le university le høyskole[19] [ kum 3 in kum 6 tiang huapmi upadi ] hna an si. Hi upadi pahnih pin ah Norway nih fimthiamnak cawnnak kong he ai pehtlaimi International Treaty/ Covention cheukhat zong ah zulh ve ding in min a rak thut ve. Bianaah EMK (Europeiske menneskerettskonvensjon) le UN convention ØSK (økonomiske, sosiale og kulturelle rettigheter) pawl hna an si.

Fimthiam cacawnnak kong upadi zulhding phunglam le phaisa bawmhnak kong ah ţuanvo a ngeimi cu, Kunnskapsdepartementet[20] a si.   Ataang ah zulh ding phung hna kha ai zul maw zul lo timi hlathlaitu zohkhenhtu ding le cawnawk capawl tawlreltu ding ah Utdanningsdirektoratet[21] a um. Hi pin ah sianginn kong ah nawlngeihnak a ngeitu hna cu a ngeitu pawl an hun si cang. Barne og grunnskole ngeitu ah Kommune an si (opplæringloven § 13-1) i videregående a ngeitu ah fylkekommune (opplæringloven § 13-3) hna an si.

Hi upadi hna ning in, hngakchia/mino (kum 6-16) hna nih grunnskole kha duh zong duh lo zong ah kai hrimhrim a herh [obligatorisk]. Grunnskole dih khawh hnu belte ah cun, videregående skole kha kainak covo an ngei [rett til opplæring og frivillig]. University sianginn hna caah suaimi upadi hna lak ah theih awk a biapimi cu, duhmi cawnnak hmunhma hmuhnak ding caah, a herh an timi cawn ta hmasa  aherh, sianginn nih zeibantuk cawnnak caah mi pazeizat ti an khiahmi ah telkhawhnak caah mark minak in ţhatdeuh zong a herh.

Cozah sianginn lawng siloin cozah nih hnatlaknak a ngeihpimi private sianginn zong an um ve (Privatskolelova av 04.07.03). Mahbelte hi bantuk sianginn hna zong nih cozah sin ah bawmhnak (tilskudd) an laak, i cozah khiahpiakmi phunglam a zulmi sianginn an si a herh (privatskolelova § 2-1).

Rian covo kong upadi (Arbeidsrett) 

Rian ngeih cu, a sikhomi khuasak tuntuknak ngeih khawh ve nak caah a herhmi asi. Cozah nih an target cu, rianţuan kho poh nih rian tlaih cio khawh ding kha asi. Nain rianţuankho 100% nih rian tlaih ti mi cu  mizeibantuk ram hmanh ah a umbel lomi asi. Rian kong upadi zong nih rianţuan kho pohpoh rian covo a um tiah a ti ngam ve lo. Hi zawn te ah adang covo pawl upadi he ai lawh lo nak asi. Nain ram phunghrampi (grunnloven[22] § 110 ) ah ai ţialmi cu, cozahpi nih rianţuan kho mi hna nih rian an hmuhkhawhnak caah ţuanvo laak in a bawmh hna lai ti  asi. Cucaah, rian ngeihlo tik ah mah tein rian kan kawl ve bantuk in cozah lei zong rian kan hmuhnak caah an kan buaipi tu an rak si.

Grunnloven nih a chim ning in cozahpi ramchung mipi hna rian an ngeih cio nak hnga bawmkhotu ding ah NAV[23] (Ny Arbeids- og velferdsforvaltning) timi zung an ser. Hi zung nih a ţuanmi cu, rian ngeilo pawl kha, min cazin a laak hna, social bawmhnak a peek, rian kawltu nih thiamnak a ngeih khawhnak ca zong ah cawnnak a tuah.

Rian kong ah tawlreltu zung cu, arbeids-og velferdsdirektoratet asi. Hi directorate hi politic lei in cun arbeids-og inkluderingsdepartementet (AID) vuanci zung taang ah a ummi asi. Directorate zung taang ah pyine NAV zung (NAV fylke) kha pyine pakhat cio ah chiah asi. Cu taang ah cun aum ţhan rihmi cu, kommune NAV zung ti asi ţhan. Kommune pakhat ah NAV zung pakhat um dih ding in biakhiah asi fawn. Asullam cu zung 430[24] Norway chung ah kan ngei tinak asi.

Kommune ah an chiahmi NAV zung pawl kha lokalt NAV kontoret tiah an auh hna. Hi zung pawl nih, rian sokmi pawl kha, min cazin an laak hna, an konglam biahalnak an tuah hna, an a herh ah cun a herh ning bantuk in, rian cawnnak kvalifiseringsprogram[25] taang ah rian cawnnak tete zong tuahpiak asi. Cun mah tein ai cawm kholomi pawl zong kha sosial bawmhnak an peek rih hna. Rian an sok/kawl chung, cawnnak an ngeih chung vialte kha bawmhnak phaisa pek asi.

Minung pakhat nih rian a hmuh hnu ah thil pakhatkhat ruangah an rian a dih/silole a rian ţuan caan 50% a tlak asi ah cun, dagspenger [26]hmuh khawh asi. Dagpenger hmuhnak ah a herhmi hna cu; sianghngakchia silo a hau, rian a kawl taktak mi na si a herh, rian na ngeihmi ah zatlaknak na tong silole na rian in permitert na si ah cun, a luancia kumkhat ah na phaisa hmuhmi kr 109, 322 silole a luancia kumthum chung ag na phaisalut 218 643 asi a herh.

Norway welfare system a tlaitu pawl

Atanglei ka suaimi hi, Norway welfare system tawlreltu buu pawl an an i tlaining a si. Atlangpi fianawk a ţhami lawng ka suai caah tlamtlingmi cu asi lo. Mah tein i pehtawnhchih a haumi phun asi nain a tlaangpi cun Norway welfare system umtu ning a langhter khawh tiah ka ruahmi asi. Hi suaimi ah kan hmuhkhawhmi cu asangbik nawlngeihnak a ngeimi cu, mipi nih thimmi storting asi, a taangah department pa 4 a um i cu ataang ah cun directorate pa 4 kan ngei rih. Cu i a taanglei ah cun, fylke kommune le kommune hna an si. System a hmangtu hna kha  a taangbik ah ka chiah hna.

Biadonghnak

Acunglei ah, chiaţha zohkhenhnak upadi umtuning le a honihdah ţuanvo an ngeih, tawlreltu an si timi kong a tlangpi in ţial asi cang. Mizei nih zeibantuk covo le ţuanvo hna dah an ngeih  timi kong zong a tamnawn ka ţial cang. Welfare system nih ai timhmi ramchung minung hna nih ai ruang tein ngandamnak zohkhenhnak, rian, phaisa lutchuak i dangmi zawrter ding timi pawl zong a tlangpi in ka langhter cang. Norway ah cun a honih cu tic un a ti timi naak in cu kha upadi nih cu tic un a ti timi bia nih mi a tei. Cucaah an democracy a ţhawngţha, minung pawl zong mah duhsalam in cawlkhawh asi lo. Democracy ram chung in freedom taktak cu mipi hna nih phung an zulh le zulh lo kong ah ai hngat ngaimi asi. Mipi lungput zong biapi tukmi pakhat asi. Mahbelte zeitindah cu covo kan ngeihmi pawl cu kan hman hna lai? aho sin ah dah thil pakhat khat kan ton tik ah kan penh lai? Zeibantuk dirhmun ah dah zeibantuk minung hna he biaruahnak kan ngeih lai i, kan chawnhbiakmi zung, minung hna nih zeibantuk ţuanvo [ i sum ding, chim ding, bawmh nak bawmh lonak kong]  timi pawl kha kanmah pakhat cung ah a ummi a si. Covo le ţuanvo hna kha cozahpi nih kan hmaika ah chiahpiak kan si. Kanmah le kan herhmi kan chambaumi hawih in kan covo pawl kha kan laak thiam i kan ram chung minung pakhat nih a ngeihmi ţuanvo kha kan theih lawng ah ramchung ah rem tein khua kan sa kho lai ti ruahnak ka ngei.

Chirhchan:

1. Gerd Engelsrud (2009): Styring og vern, Arbeidsrett i kommuner og fylkeskommuner, 4. utgave
2. Asbjørn Kjønstad og Aslak Syse (2009) : Velferdsrett I , II, Grunnleggende rettigheter, rettssikkerhet og tvang.
3. http://www.nav.no