By PETER SANG
Date. Sep 13,2009
Thimnak pahnih
Kommunestyre- og fylkestingsvalg; kum 4 ah voikhat tuah a si (…..2003, 2007, 2011). Ramchung register aituahmi political party vialte telnak nawl an ngei. Kum 18 a tling cangmi Norway rammi(Norwegian Citizen) hna le, Norway ram ah kum 3 a um cang mi le zungzalumnaknawl (Bosettingstillatelse) a hmu cangmi hna nih vo thlak khawh a si. Vo thlaknak nawl kha vo ngeitu hna nih mah duhning in hmankhawh a si. Asullam cu vo thlak duhlo ah cun thlak lo khawh a si. (Bianaah Newzealand hna ah cun vothlaknak nawl angei cangmi na si ah vo thlak lo a ngah lo). Stortingsvalg; Kum 4 ah voikhat an tuah ve (……2005, 2009, 2013 ). Kum 18 a tling cangmi Norway rammi (Norwegian citizen)lawnglawng nih vo thlaknak nawl an ngei. Vo thlak le thlak lo kong ah pumpak pakhat cio nawl a si.
Siangpahrang nih vo a ngei lo
Norway siangpahrang khi thimnak ah vo an ngei ve lo. Aruangcu; siangpahrang hi Norway ram mi (Citizen) ah ruah an si lo. Nain siangpahrang innchung khar hna tu cu vo an ngei ve.
Political Party tampi ( Multi-party system)
USA ah cun party pahnih hna kha biapi ai zuammi cu an si. Two party system ti a si (Democratic Party le Republican party). Norway belte ah cun political party an tampi caah multi-party system tiah auh a si. Norway parliament member MPs 169 a ummi lak ah ai tel kho mi party hi abiapi in pa 7 an si. Center Party(Senterpartiet) Christi-an Democratic Party (Kristelig Folkeparti) Conservative Par-ty (Høyrepartiet) Labour Party (Arbeider-partiet) Liberal Party (Venstre) Progress Party (Frem-skrittspartiet) Socialist Left Party (So-sialistisk Venstreparti)
Party kawmh in dirhmi cozah (Coalition Government)
1961 hnu in tuni tiang party amah pakhat lawng in cozah a dirhkhomi an um rih lo. Norway party vialte lak ah a nganbikmi cu AP (Arbeiderpartiet) a si. 2005 election lio ah khan parliament todenh 169 chung ah 61 anmah nih an lak. 32,7% silole cheuthum cheukhatnak tamdeuh an lak tinak a si. Nain anmah lawng in cozah an rak dirh khawh lo ruang ah party dang a simi Sosialistisk Venstreparti le Senterpartiet hna he cozah kawmh an rak dirh. Hi party pa thum hna nih nihin tiang an kan hruai.
An i thimning tlawmpal
Ramchung fylke 19 chung ummi party pakhat nih a tlawmbik vo 4 % a hmuh ah cun MP 169 chung ah an i telkho ve. Caan saupi chung an I thimnak tuanbia ah party ngan deuh pa 7 lawng nih hi dirhmun hi an hmuh deuh peng caah a chimceih zong a tam ngai cang. MP hmunhma 169 lak ah 150 kha thimnak ah ai tel kho mi party pawl nih an i cuh hna, i a taangmi hmun 19 kha Fylke 19 nih I then ding a si. Cutikah rampum tein vo 4% a hmumi Fylke ram a bitkauh, miluu zoh in MP a zat then a si. Bianaah 2005 thimnak ah khan Oslo fylke nih MP hmun 17 a tin i, Rogaland fylke nih MP 13 a tin ve. Fylke fa deuh a simi le minung tlawmdeuh a si mi Aust-agder nih cu MP pa 4 lawng a hmu ve.
2009 thimnak
Tulio cozah Tukum 2009 ah registered ai tuahmi, a cawlcangmi le thimnak ah ai tel ve ding political party an za tein rel ah cun pa 24 an si. Party candidate hi 3688 an phan. September 14, thaizing khi vothlak a donghnak ni cu a si, kommune 200 hrawng ah cun nihin Sunday hi vothlaknak an on piak hna.
Party min in a dir ve ko nain a cawlcang lomi party thi zong an tam leng luang rih. Khuaruahhar nihchuak a si ngai ka timi cu; Beer Unity party timi party timi beer din I lungrualnak serduhmi buu, le stop immigration party, ramdang milut bak a duhlomi buu, ti hna an um hi a si. Communist min pu in a tu tiang party min a thi rih lo mi zong an um.
Tukum thimnak ah zumh ngaimi cozah kawmh cu, tulio nawlngeihnak (power) a tlaimi AP+SV+SP (rød-grønn regjering) hi a si. August 2009 poll an tuahmi pawl zoh tik ah tulio cozah tlaimi pawl cung i mipi zumhnak a tla deuh hlei lo. Aluancia kum 4 bantuk nawn kha a si ko caah anmah an kai than ko lai ti hi mitampi nih an zumhnak a si.
Ka langhter cangbantuk khan, AP hi ramchung party lak ah nganbik a si pinah amah he cozah kawmh a tuanttimi party hna hi socialist ruahnak tungthlur ai tlaihmi an si caah tulio sipuazi zatlaknak vawleicung nih a ton cuahmah lio ah cun an awan a ngan/biapi ngaingai. Tulio USA politic tiluan zohtik ah mithiam tampi hna nih an chim bantuk in Socialist cawlcangh in a kal cuahmah ti khawh asi. Bianaah, Obama health care kong a aupi mi hna khi zoh tik ah a fiang ngaimi a si.
Ramchung ah mipi nih zalawng tein chawlehnak kan tuah cuahmah ko nain, chawleh-nak a theipar nihkhat hnu nikhat in a tlak cuahmah tik ah, cozah lei in control nak zeimawzat cu a um a herh caah, cuticun, cozah lei in an I thlak tik ah cu riantuannak cu socialist zumhning lei ah ai mer mi riantuannak tiah auh cu a si. Adam Simth timi pa nih market economy kong ah a chimmi “invisible hand” timi khi socialist ruahnak he cun ai kalh bakmi a si. Norway zong ah cozah nih tlaihmi company nganpipi an um, hi company pawl hna hi mipi kut ah ap dih lo in cozah tu nih zeimawzat a tlaih i, a miak a chuakmi kha zapi caah a hman. Cucaah Norway cu, Norway holh in blandning økonomi a hmangmi ram a si tiah auh a si. Tax tampi mipi riantuantu hna sin ah lak i, kha a chuakmi tax phaisa kha zaangdermi hna le ram thanchonak ah a herhmi hmun tete ah a hman.
Tulio cozah dotu(opposition parties)
Sosialist asilomi party ngan pa 4 a simi hna karlak ah hnatlaktinak an tuah khawh lo mi tete an um len. Hi bantuk hna nih hmunkhat tantinak a dawnh hna a si ah cun, tutan thimnak ah an sung kho men ti hi ceih hmaimi cu a si. Lungruallonak an ngeihmi tete hna lak ah theih tha hna cu; PM ahodah kan thim lai timi le zeibantuk party pawl hedah cozah kawmh kan ser ti hna lai timi kong hi biapi ngai a si. Mitampi vo a ngeimi, tulio ah a kaicho ngaimi Fremskrittspartiet (Frp) le an hruaitu Siv Jensen kha Venstre party hruaitu a simi Lars Sponheim le Krf hruaitu dagfinn Høybråten hna nih PM ding caah kan duh lo tiah dengto in an chim cang. Venstre he Krf he Høyre party hruaitu nu Arne Solberg kha PM caah an duh deuh. Sponheim hna nih cun, Arne hna a chuah lo lak lawh ah cun Siv a chuahmi nak in tulio Jens khi peh rih ko seh law a tha ati. Arna Solberg tu nih cu, hmunkhat party pa 4 kan tan khawh lo ah cun kan sung lai ti a ruah caah party pakhat le pakhat kar ah remnak sertu/lamsialtu dirhmun in an um. Cozah dirhkhawh ding kha biapibik ah an chiah ti khawh an si.
Hi party hna lak ah a buaibikmi cu, Frp hi an si. Ramchung party nganbik pa 2 nak zong a si. An policy le ahrianglei tuk deuh a phanmi a si caah riantuanti ding an duh hna lo. Ramdangmi luhchuahnak kong (Immigration policy), tax peknak kong (Taxation policy) ti pawl ah midang he an i dang ngai. England, Denmark, Australia immigration politic khi zulh deuh an timhmi cu a si. Bianaah an dirpimi cu, Norway ram ramdang mi hna luhchuah kan rengh lai ti a si. Tulio a um cangmi hna nih an auh ding hna minung pawl zong kha, holh maw siloah condition pakhatkhat chiah hnu ah luhnak nawl peknak kong ah ceihpiak silai tibantuk kha an dir pi. Refugee laknak ding kong, asylum center saknak ding kong tibantuk zong kha state level nih I ceih piak ti loin kommune pakhat cio nih anmah duhning in tawlrel khawhnak nawl an ngei lai ti a si. Tulio ah cun, state department pakhat nih direction a pek mi cung ah kommune nih tuah a si tawn.
Ramdang mi kanmah bantuk hna caah cun hi party hi kan tih ngai hna ti khawh a si. Nain khatlei kam ah an ram ka daw ai timi nationalist pawl ca le, radang mi hnahnawhnak a vuaituk cangmi hna nih caah cun an duhbikmi party pakhat a si ve. Frp nih cozah keimah lawng in aherh ah cun ka dirh lai a ti mi a dirh khawh tak ah cun, Norway mipi hna an thinlung a lang tinak a si lai cu. Tax kong ah cun Norway hi vawleicung hmanh ah tax a sangbikmi ram pakhat ah ai tel ve, a ngaingai ti ah cun Norway nih phaisa luhnak a dang kan ngeih ko caah tax hi hitluk tam kan lak a herh lo tiah an ti ve. Tax phaisa lut hi 2007 ah khan Billion in 745 a phan. Hi phaisa hi an hmanbikmi phaisa a si (sianginn, sizung, lampi tibantuk…) adang dang lutmi; tinam (oil) phaisa tibantuk kha tha tein an khawn, vawleicung ah oil phaisa ngeibik pahnihnak an si. Saudi Arabia changtu an si ti a si.
EU membership kong an party pawl nih hmuhning
Norway hi EU (European Union) ah member a lut lo. Voi 2 referendum (1972, 1994) an tuahbal nain mipi vo nih luh an duh lonak alanghter cang. Mipi nih an duh lo caah party pawl zong nih luhnak ding kong ah tampi an nam ngam ve lo. EU member si kha a herh ko tiah AP, Høyre hna nih cun an ti, aruangcu; Norway nih EU member a si lawng ah politic, economy benefit/influence tlamtling in kan ngei kho lai. Tulio Norway a luhmi Shegen hnatlaknak (member ram pawl ah passport haulo in luhchuahkhawhnak), EFTA timi member ram pawl hna karlak ah zalawng tein chawlehnak tuahkhawhnak timi pawl ah minthutnak a ngeih hna ruang ah thahnemnak a um. Cucaah EU member a luh zong ah thahnemnak a um lai tiah an zumh.
AP in Norway PM a rak tuanbalmi Gro Harlem Brundtland hna kha JA til EU campaign hmanh biatak tein a rak tuah ve mi a si. Zeitik poh ah mipi kan I rem cang ka in member sinak sokthan ding ti hi akal pimi cu a si. Nain Senter partiet nih cun kan duh lo a ti men ko. Aruangbik cu, Norway tulio UN, EU pawl he level tluk nawn i ramdang lei politic asi zong ah daihnak riantuannak asizong ah nawlngeihnak angeihmi vialte kan sung dih lai. EU nih an kan dawlh dih lai ti a si. Cucaah an duh lo.
Sosialist lei party VS sosialist a si lomi party
Hi pahnih hna hi atlang piin tulio Norway politic ah cun ai su bikmi an si. Cozah a tuanliomi hna hi Sosialist cu an si i, a dotu pawl party hna hi sosialist kan si lo ai timi pawl an si. Ramchung chawlehnak kong ah sosialist pawl nih Norway holh in privatisering timi ram chung chawlehnak pawl kha private minung pawl nih tam chin lengmang lak zau i, ram pumpi sipuazi thancho ter kha an tanh. Cun ngandamnak/sianginn kainak ti pawl zong ah cozah nih a tuahmi sianginn hna hi duhsah in zawr deuhdeuh seh law, private in tuah thuahmah hna seh, private company (sizung, sianginn) pawl pakhat le pakhat an i laan ah cun sianginn system (cachimh, cauk tibantuk, siiai thlawpbulnak) pawl an tha deuh lai, adonghnak ah cun mipi caah thiltha a si lai tiah an zumh. Mahbantuk in cozah control nak tlawmdeuh ter zau i, private thiltikhawhnak karhter chin lengmang kha tulio sosialist duhlomi hna nih an aupi mi cu a si.
Sosialist party pawl an zumhning cu a cunglei ka hun tialmi he khan ai ralchan. SV party hna lebang nih cun, blandning economy hmanh kha a tha ah a hmu lo. Privatisering cu ram thancho nak ah ral a si an ti ko. Cozah nih mipi thatnak caah a herh a ti ning in thilman le service hna kha adjust a tuah ding a si ko a ti. Tulio cozah a tlai vemi Senterparti bel hi sentralisering timi zeipoh cunglei nih control kha tih anung an ti ve. AP nih khin cun blandning economy kha a tanh, private in cawlcangh khawh zong kha tha a pek ve thiam thiam.
Acung lei socialist le list lo hna an zumhning ai dannak cu a tlangpi in theih khawh nak caah ka hun langhter mi a si. Tuchun i party pawl hna an politic zoh tik ah ideology, politic zumhning thlurpi tahfung ngaingai in tah awk ah an har ngai cang. Aruangcu amin in socialist zong an I ti ko nain socialist tahfung in tah awk an tha ti lo. Very flexible an si cio cang hna. Mipi duhnak kha biapi ah le, vo tampi hmuh khawh kha an I timh bikmi a si caah an policy kalpi ning theih zong a har ngai cang. Mipi lemdan an thiam tuk cang. Kunde suverinitet tiah Norway holh in an ti I, thilcawktu phundang leiin mipi hna an biapit dan kha a langhtermi a si.
Adang kong a si mi, ramdangmi luhchuahnak kong ah cun Frp kong kha a cunglei ah ka tial cang i kanmah caah duh lo awk bikk ding in ka ruah. Adang party pawl nih an i timhnak kong zoh tik ah minung covo (human right) tahfung in le ikhahnak (equality) tahfung in an cuanh tik ah cohlan khawh ding ngaingai an si. Khatlei ah ramdang mi-nung phunlamningloin aummi kha cu ahobantuk party hmanh nih welcome an si lo. Asylum nikhat hnu nikhat tamchin ding zong kha aho hmanh nih tha an pe lo. Biachim an I ral ring ngaingai. Krf tu nih refugee hna kong ah an chimmi cu, kum khat ah refugee 2000 lengmang in 2013 tiang lak ding a ti. Cucu kanmah caah thawngtha pakhat a si caah, vo thlakho ding poh nih cun Krf khi kan thlak hna ding a si tiah ka ruah. Tulio refugee quota cu nan theih cio bantuk in 1200 hrawng hi a si. Krf politic ah theih awk tha hna cu; zuu (alcohol) le homophile fa cawmnak kong hi a si. Zuu control an duh caah aman a kai kho. Norway ah cun Nu le nu pa le pa I thitum khawh a si caah, kha ai ummi hna kha fa cawmkhawhnak kong ah biaelnak a um ngai tawn. Krf nih cun kha bantuk tefa cawmkhawhnak nawl kha pek a duh hna loh.
Hi vial ka tial ah cun, theih awk tete cu a tling pah ko rua ka ti. Vo thla kho cang hna kan um pah cang hna rua, a bik in Norway phanh lio ah kum 18 tling loin a phanmi hna pawl kha cu kum 5 tlin in citizen sok khawh a si cang caah. Vo ngeih ko nain hman lo in um sual lo ding tu kha thazang pek kan duh mi hna asi. Democracy ah vote turn out 50% a tlin lo ah cun a deu mi democracy a si tiah, debate nak tete zong kan ngei pah lengmang. Active mi democracy silole na aw/duhnak/ruahnak nih ram uknak thlihran ah zeimawzat lai va rel ve seh, a rim va chuak ve seh ti duh ah cun vo thlak cu tawhfung pakhat a si.
REFERENCES:
1. Norway Political Parties’ websites
2. Government’s website; www.regjering.no
3. Rolf Rønning (2006): Vårt Politiske Norge